Với mục tiêu hoàn thành cơ bản TPP trước thềm Hội nghị APEC 2013, tốc độ đàm phán TPP trong suốt một năm qua đã được đẩy nhanh, đẩy mạnh với 6 vòng đàm phán chính thức cùng rất nhiều phiên giữa kỳ, vàcả những nỗ lực không mệt mỏi của các nhà đàm phán. Tuy nhiên, kết thúc vòng đàm phán thứ 19, vòng liền trước APEC 2013, người ta vẫn thấy còn đó nhiều khoảng cách, nhiều bất đồng giữa các nước ở nhiều điểm, nhiều vấn đề. Vì thế, trong khi Tuyên bố chung của các nhà lãnh đạo vẫn đặt mục tiêu kết thúc đàm phán vào cuối năm nay, giới quan sát lại tỏ ra nghi ngại với cái đích tham vọng này.

TPP và những lĩnh vực đã hoàn thành

Mặc dù trong Báo cáo của các Bộ trưởng thương mại cho các nhà lãnh đạo cấp cao các nước TPP (gọi tắt là Báo cáo của các Bộ trưởng) không nêu cụ thể những vấn đề nào trong TPP đã kết thúc đàm phán, nhưng theo một nguồn tin đáng tin cậy, sau vòng thứ 19, các nước đã hoàn thành đàm phán ở 6/29 Chương, bao gồm: Doanh nghiệp vừa và nhỏ (SME), Hợp tác & nâng cao năng lực, Vì sự phát triển, Gắn kết môi trường chính sách, Dây chuyền cung ứng và nhập cảnh khách kinh doanh, Chính sách cạnh tranh (không bao gồm vấn đề Doanh nghiệp nhà nước).

Trước đó, hồi tháng 6/2013, Chính phủ Malaysia cho biết có 14/29 Chương của TPP đã “Cơ bản được khép lại đàm phán về các vấn đề kỹ thuật và ít tranh cãi”. Một quan chức thương mại cao cấp của Chile vào tháng 9/2013 cũng cho biết có 06 chương đàm phán đã kết thúc, 02 Chương gần kết thúc và 07 Chương khác vẫn còn một số vấn đề quan trọng cần giải quyết ở cấp cao hơn.

Nếu theo những thông tin này, thì trong 29 Chương đàm phán của TPP chỉ có khoảng một nửa là đã kết thúc hoặc cơ bản kết thúc, còn lại một nửa là những vấn đề khó khăn và chậm tiển triển.

TPP và những lĩnh vực/vấn đề khó khăn nhất

Theo thông tin từ các nhà đàm phá sau vòng thứ 19, 04 lĩnh vực khó khăn nhất hiện tại là: Sở hữu trí tuệ, Môi trường, Doanh nghiệp nhà nước, Tiếp cận thị trường.

Sở hữu trí tuệ (SHTT) là lĩnh vực nhiều khó khăn và gây tranh cãi nhất trong TPP, mà theo như nhận định của một số chuyên gia, là lĩnh vực sẽ đàm phán đến cuối cùng trong TPP. Đặc biệt, đề xuất về bảo hộ SHTT đối với dược phẩm của Hoa Kỳ đã bị các nước khác kịch liệt phản đối, buộc nước này phải rút lại đề xuất để về lấy ý kiến nội bộ. Theo nhiều nguồn tin, cho đến phiên họp giữa kỳ 10 ngày về SHTT tại Mexico hồi cuối tháng 9, đầu tháng 10 vừa rồi, Hoa Kỳ vẫn chưa đưa ra được đề xuất mới nào về SHTT dược phẩm. Thay vào đó, tại phiên họp ở Mexico này, các nước đã thảo luận về một đề xuất thay thế từ nhóm 05 nước khác (mà sau đó có thông tin thêm 02 nước nữa ủng hộ) về vấn đề này.

Kết thúc phiên họp mới nhất về SHTT trong TPP này, Bộ Kinh tế Mexico đã cho biết các nhà đàm phán SHTT đã soạn thảo một báo cáo cho các Bộ trưởng TPP về lịch trình và phương thức để thúc đẩy các cuộc thảo luận về lĩnh vực này. Một nguồn tin cho biết danh sách các vấn đề còn tồn động được các nhà đàm phán SHTT thảo ra dài tới vài trang giấy!

Về lĩnh vực Doanh nghiệp nhà nước (DNNN), theo nhiều nguồn tin thì các cuộc thảo luận vẫn chỉ đang ở giai đoạn đầu, còn theo các quan chức thương mại Hoa Kỳ thì đã đạt được tiến triển khi các nước TPP thống nhất được về nguyên tắc cần phải áp đặt các quy tắc đối với các DNNN – trước đó một số nước đã phản đối điều này.

Hoa Kỳ đưa ra đề xuất về DNNN từ tháng 10/2011, nhưng các cuộc thảo luận diễn ra rất chậm chạp khi nhiều nước TPP nhận thấy rằng đề xuất này có thể sẽ ảnh hưởng tới nền kinh tế của họ. Thêm nữa, Australia ban đầu không muốn tham gia vào thảo luận về vấn đề này cho đến khi Hoa Kỳ đồng ý đàm phán về đề xuất của họ liên quan tới các quy tắc đối với trợ cấp xuất khẩu. Tuy nhiên sau đó Australia đã từ bỏ ý định này, và đàm phán đã bắt đầu tiến triển trở lại vào đầu năm nay khi nước này đưa ra phương pháp tiếp cận mới về vấn đề DNNN dựa trên hệ thống “đảm bảo cạnh tranh trung tính” mà nước này đang áp dụng (theo đó các DNNN vẫn hoạt động theo các cơ chế hiện hành nhưng nếu có bất kỳ khiếu nại nào về việc DNNN được hưởng lợi từ vị thế DNNN của mình thì sẽ phải nộp lại khoản lợi nhuận liên quan cho Nhà nước).

Mặc dù ban đầu nhiều doanh nghiệp của Hoa Kỳ đã chỉ trích phương pháp đó của Australia là không khả thi, nhưng dường như cho đến thời điểm hiện tại hai nước đã thu hẹp được khoảng cách về vấn đề này. Tuy nhiên, đàm phán về DNNN vẫn gặp nhiều khó khăn một phần do các nước như Malaysia và Singapore tiếp tục phản đối các quy định mạnh đối với DNNN.

Theo các nguồn tin, tại vòng đàm phán thứ 19, các nước TPP vẫn chưa thống nhất được về định nghĩa cơ bản thế nào là doanh nghiệp nhà nước – định nghĩa này rất quan trọng trong việc xác định thực thể nào sẽ là đối tượng của các quy tắc DNNN trong TPP.

Đối với lĩnh vực môi trường, các nhà đàm phán cũng có phiên họp giữa kỳ vào tháng 9 tại Washington nhằm cố gắng thu hẹp những vấn đề bất đồng trong dự thảo của Chương này, mà theo một số nguồn tin, còn tới gần 300 điểm chưa được thống nhất sau vòng đàm phán thứ 19.

Một quan chức Hoa Kỳ trước đó đã cho biết điểm vướng mắc lớn nhất trong các quy định về môi trường không phải là khả năng thực thi các nghĩa vụ. Điều này khiến các nguồn tin dự đoán rằng vướng mắc đó chắc hẳn liên quan đến điều khoản yêu cầu các nước phải củng cố các cam kết của mình trong các hiệp định đa phương về môi trường khác. Ngoài ra, một số nội dung khác cũng được cho là khó khăn như các quy định có tính bắt buộc về bảo tồn động thực vật hoang dã và quy định tranh chất trong chương môi trường cũng sẽ được xử lý theo cơ chế giải quyết tranh chấp áp dụng chung cho tất cả các lĩnh vực khác của TPP.

Đàm phán về tiếp cận thị trường đối với hàng hóa và các vấn đề liên quan đến quy tắc xuất xứ cũng tiến triển chậm chạp, cộng thêm với sự tham gia của Nhật Bảnvào tháng 7 vừa qua – nước này sẽ phải trao đổi bản chào thuế quan với từng nước khác. Theo một nguồn tin từ Nhật Bản, tại vòng đàm phán thứ 19, nước này đã trao đổi bản chào thuế quan với 6 nước Brunei, Malaysia, Mexico, New Zealand, Peru, và Singapore. Hiện tại vẫn chưa có thông tin Nhật Bản đã trao đổi bản chào thuế quan với Hoa Kỳ hay chưa mặc dù trước đó, Đại diện Thương mại Hoa Kỳ Michael Froman đã cho biết ông này hy vọng hai nước có thể trao đổi bản chào vào giữa tháng 9.

Theo Báo cáo của các Bộ trưởng, các nước đã thống nhất xây dựng một biểu thuế quan duy nhất và các quy tắc xuất xứ chung trong TPP. Đây là một tiến triển quan trọng nếu biết rằng trước đó, các nước chia thành hai nhóm với quan điểm khác nhau về vấn đề này: Hoa Kỳ (và cả Nhật Bản theo một số nguồn tin) thì muốn xây dựng các biểu thuế quan riêng cho các đối tác khác nhau, còn một số nước khác chỉ muốn xây dựng một biểu thuế quan duy nhất áp dụng cho tất cả các nước đối tác để đảm bảo tính thống nhất trong quá trình thực thi.

Theo nhiều nguồn tin, hiện tại Hoa Kỳ đang giữ quan điểm khá bảo thủ trong việc đàm phán mở cửa thị trường cho một số sản phẩm nhạy cảm với các nước khác như dệt may, giày dép của Việt Nam, đường củaAustralia, sữa của New Zealand, một số sản phẩm nông nghiệp của Nhật Bản...

Đối với sản phẩm dệt may, bất đồng giữa Việt Nam và Hoa Kỳ liên quan đến quy tắc xuất xứ “từ sợi trở đi” (“yarn-forward”) - cụ thể Hoa Kỳ yêu cầu tất cả các nguyên liệu sản xuất dệt may bắt đầu từ sợi trở đi phải có xuất xứ từ khu vực TPP mới được hưởng ưu đãi thuế quan theo TPP, nhưng Việt Nam và một số nước khác phản đối quy tắc này. Hoa Kỳ sau đó đã phải nhượng bộ bằng cách cho phép một số ngoại lệ đối với quy tắc “yarn-forward” được liệt kê trong danh mục “nguồn cung thiếu hụt” (short-supply list).

Hiện tại Hoa Kỳ đang làm việc với các nước khác để xác định các mặt hàng được đưa vào danh mục trên. Một số nguồn thông tin cho biết quá trình xác định danh mục “nguồn cung thiếu hụt” vẫn chưa hoàn thành trước Hội nghị APEC 2013 bởi Hoa Kỳ còn phải lấy ý kiến nội địa về đề xuất danh mục “nguồn cung thiếu hút” của Việt Nam và các nước khác.

Về các sản phẩm nhạy cảm khác, không có nhiều thông tin về tình hình đàm phán đến đâu, nhưng Báo cáo của các Bộ trưởng về vấn đề tiếp cận thị trường hàng hóa cho hay các nước“đã đạt được những tiến triển đáng kể nhưng vẫn còn nhiều bất đồng ở những sản phẩm nhạy cảm nhất”.

Bên cạnh 4 lĩnh vực mà trong tổng thể nhiều tranh cãi nhất, một số vấn đề khó khăn nhất ở các lĩnh vực khác cũng chưa rõ có thể giải quyết được hay chưa.

Chẳng hạn, Hoa Kỳ đang gặp phải phản đối mạnh mẽ từ các nước đối tác đối với yêu cầu của nước này áp dụng cơ chế giải quyết tranh chấp nhà nước – nhà đầu tư (ISDS) với phạm vi rất rộng trong TPP, trong đó có vấn đề mở rộng áp dụng cơ chế này như thế nào đối với các khoản đầu tư về dịch vụ tài chính.

Nhưng phản đối mạnh mẽ nhất có lẽ là chính quyền cũ của Đảng Lao động của Australia. với chiến lược rõ ràng về việc không áp dụng bất kỳ điều khoản ISDS nào trong TPP đối với Australia. Tuy nhiên, đảng này đã trong cuộc bầu cử ngày 07/9/2013 vừa rồi của Australia và thay thế bằng Liên Đảng. Hiện tại vẫn chưa rõ chính quyền mới ở Australia sẽ có quan điểm như thế nào về vấn đề ISDS trong TPP, và giới quan sát cũng không hy vọng gì ở việc Chính phủ mới của Australia sẽ xác định quan điểm của mình về vấn đề này trong năm nay.

Một vấn đề khó khăn khác mà các nước TPP cũng đang gặp phải là vấn đề pháp lý liên quan tới các hiệp định thương mại, như TPP sẽ cùng tồn tại như thế nào với các hiệp định thương mại đã có giữa các thành viên hay vấn đề TPP sẽ bắt đầu có hiệu lực như thế nào....

Vấn đề thuốc lá cũng gây nhiều tranh cãi khi hai nước Hoa Kỳ và Malaysia đang đưa ra hai đề xuất khác nhau – Malaysia thì muốn giữ nguyên quyền tự do của mỗi nước trong việc kiểm soát thuốc lá, trong khi Hoa Kỳ lại đưa ra đề xuất ngược lại, rằng TPP sẽ đưa ra các nguyên tắc chung về vấn đề này mà các nước bắt buộc tuân thủ.

Bên cạnh đó, các nước TPP cũng không cho thấy dấu hiệu khả quan trong việc giải quyết vấn đề liệu các quy định về vệ sinh dịch tễ (SPS) có tuân theo cơ chế giải quyết tranh chấp đầy đủ hay không.

Trong Chương Thương mại điện tử, một số nước như Australia và New Zealand cũng đang phản đối đề xuất của Hoa Kỳ nhằm cho phép tự do lưu chuyển dữ liệu xuyên biên giới.

Tóm lại, đến trước Hội nghị APEC 2013, tất cả những vấn đề khó khăn nhất trong TPP dường như vẫn chưa được giải quyết. Vì thế, nhiều người hi vọng cuộc họp của các nhà lãnh đạo TPP tại APEC lần này sẽ tìm ra giải pháp đột phá cho tất cả những vấn đề còn tồn đọng, cho một kết thúc thỏa đáng vào cuối năm. Tuy nhiên, với sự vắng mặt của Tổng thống Mỹ, các giải pháp vẫn được đưa ra, nhưng hình như chưa thực sự đột phá. Còn bên ngoài, các nhà đàm phán vẫn phải tiếp tục làm việc, hết sức khẩn trương và cố gắng, để hoàn thành mục tiêu mà các nhà lãnh đạo đề ra....

Nguồn: Trung tâm WTO-VCCI

• Doanh nghiệp Việt Nam - Canada đối thoại với Cục Hải quan TPHCM về CPTPP
• Tăng trưởng xuất khẩu nông sản từ Hiệp định CPTPP
• Doanh nghiệp đăng ký mã số xuất khẩu vào thị trường Trung Quốc tăng cao
• Hội nhập mạnh hơn, thâm nhập sâu hơn, hòa nhập nhiều hơn
• Sau năm 5, dư địa thị trường Hiệp định CPTPP đối với hàng hóa xuất khẩu Việt Nam còn rất lớn